---

Από το οπισθόφυλλο

Εργασία ιδιαίτερα σημαντική, καθώς αποτελεί έναν θεμελιώδη πυλώνα γνώσης που αφορά την ιστορική διαδρομή των ιχθύων μακριά από το υδάτινο περιβάλλον τους, στον κόσμο των ανθρωπίνων συμβόλων. Πρόκειται για ένα ξεχωριστό κείμενο που σηματοδοτεί μια ευρεία στροφή της σκέψης στο πεδίο της ερμηνείας της συμβολικής δυναμικής των ιχθύων. Εμφορούμενοι απο την επιθυμία τους να εξερευνήσουν τις πολλαπλές διασυνδέσεις των ιχθύων, οι συγγραφείς του παρόντος τόμου έστρεψαν την αναζήτησή τους προς το ιστορικό και θρησκευτικό αρχειακό υλικό και προσπάθησαν να προσεγγίσουν ερμηνευτικά τον συμβολισμό τους. Κάθε σύμβολο είναι ένας μύθος, κάθε μύθος είναι μία γνώση. Όταν συμπυκνώνεται η γνώση σχηματίζεται το σύμβολο. Όταν απλώνεται το σύμβολο γίνεται μύθος. Το σύμβολο αποκαλύπτει ορισμένες όψεις της πραγματικότητας –τις πιο βαθειές– που δεν επιδέχονται κανένα άλλο γνωστικό μέσο. Οι εικόνες, τα σύμβολα, οι μύθοι δεν είναι ανεύθυνα δημιουργήματα της ψυχής. Ανταποκρίνονται σε μιαν ανάγκη και εκπληρώνουν μια λειτουργία. Αποκαλύπτουν τις πιο βαθειές και μυστικές μορφές της ουσίας του όντος. Η πρωτοτυπία του κειμένου έγκειται κυρίως στις διασυνδέσεις που επιχειρεί, αλλά και στο γεγονός οτι εκφράζει με σαφήνεια τις οποιεσδήποτε ερμηνευτικές προσεγγίσεις, καταφέροντας να αποφύγει τον κίνδυνο της υπερβολικής απλούστευσης. Αυτή την εμπεριστατωμένη μελέτη πρέπει να την αποτιμήσουμε και από την σημασία της, ως μαρτυρία μιας εποχής στην ιστορία των συμβόλων.

---

Ο συμβολισμός των ιχθύων

Μια λέξη ή μια εικόνα, είναι συμβολικές όταν σημαίνουν κάτι περισσότερο από το άμεσο και εμφανές νόημά τους.  Καρλ Γιούνγκ

Ο συμβολισμός (symbolism), με την ευρεία έννοια του όρου, σύμφωνα με τους J. Laplanche & J. B. Pontalis, είναι ο τρόπος έμμεσης «εικαστικής» αναπαράστασης ιδεών, ψυχικών συγκρούσεων και ασυνείδητων επιθυμιών.

Τα νερά συμβολίζουν το παγκόσμιο σύστημα δυνατοτήτων. Όπως αναφέρει ο Mircea Eliade «…προηγούνται από κάθε μορφή και αποτελούν το υπόστρωμα κάθε δημιουργίας….» Η εμβύθιση στο νερό συμβολίζει την παλινδρόμηση στο προμορφικό, την επανενσωμάτωση στον αδιαφοροποίητο κόσμο της προ-ύπαρξης. Η ανάδυση επαναλαμβάνει την κοσμογονική πράξη της μορφικής εκδήλωσης ενώ εμβύθιση ισοδυναμεί με τη διάλυση των μορφών. Γι αυτό ο συμβολισμός των νερών υπονοεί τόσο το Θάνατο όσο και την Αναγέννηση….. Tο ψάρι είναι ψυχολογικό ον, μια «διεισδυτική κίνηση» προικισμένη με ανοδική δύναμη που αφορά κυρίως το ασυνείδητο. Από την εξομοίωση της θάλασσας με τη Μεγάλη Μητέρα (Magna Mater), μερικοί μελετητές θεωρούν το ψάρι ιερό. Στις ασιατικές ιεροτελεστίες λάτρευαν τα ψάρια και ήταν απαγορευμένο να τρέφονται μ’ αυτά οι ιερείς. Όπως παρατηρεί ο Γιούνγκ, ο γιος της Αταργκάτιδος ή Αστάρτης, ονομαζόταν Ιχθύς. Αλλά και για τον χριστιανισμό, το ψάρι, αποτέλεσε ένα από τα σημαντικότερα σύμβολά του. Φαίνεται, δε, να είχε σημαντική αξία για τους πρώτους χριστιανούς μια και μνημονεύεται τόσο στην Παλαιά όσο και στην Καινή Διαθήκη. Ο Σνάιντερ (Schneider), αναφέρει, πως το ψάρι είναι το μυστικιστικό πλοίο της ζωής, μερικές φορές φάλαινα, άλλες πουλί, και άλλες πάλι ένα απλό ψάρι ή χελιδονόψαρο, «αλλά πάντα είναι το περιστρεφόμενο αδράχτι που γνέθει τον κύκλο της ζωής κατά το πρότυπο του σεληνιακού ζωδιακού», έχει φαλ­λικό χαρακτήρα, ενώ για άλλους αποκλειστικά πνευματικό συμβολισμό. Στην ουσία, το ψάρι έχει διπλή φύση: από το σχήμα του αδραχτιού είναι ένα είδος «πουλιού» των κατωτέρων σφαιρών και συμβολίζει τη θυσία και τη σχέση ανάμεσα στον ουρανό και στη γη και από την εκπληκτική αφθονία των ωαρίων του, είναι σύμβολο γονιμότητας, που αποκτά πνευματική έν­νοια. Αυτή η τελευταία σημασία αποδιδόταν στο ψάρι από τους Βαβυλώνι­ους, τους Φοίνικες και τους Ασσυρίους. Σύμφωνα δε με τον Φρόυντ, αντικείμενα που μοιάζουν με πέος στο σχήμα μπορεί συμβολικά να το απεικονίζουν. Οι Χαλδαίοι ανα­παριστούσαν ένα ψάρι με κεφάλι χελιδονιού, κάτι που προανάγγελλε την κυ­κλική αναγέννηση και σχετιζόταν άμεσα με το συμβολισμό των Ιχθύων, που είναι το τελευταίο σύμβολο του ζωδιακού κύκλου. Το κοσμικό ψάρι συμβολίζει την ολότητα του επίσημου, φυσικού απείρου. Το σημαντι­κότερο «πλαστικό» παράδειγμα πραγμάτωσης αυτού του συμβόλου το έχου­με στο εκπληκτικό σκυθικό ψάρι, καμωμένο από χρυσάφι, που αποτελούσε μέρος του θησαυρού Vettersfelde, ο οποίος βρίσκεται στο Μουσείο του Βερολί­νου. Τα λέπια του ψαριού συμβολίζουν προστασία, άμυνα, το νερό και τον κατώτερο κόσμο. Κατ’ επέκταση, τη συνέχιση του πρότερου στο μεταγενέστερο, του κατώτερου στο ανώτερο. Η ύπαρξη λεπιών σε ορισμένα όντα όπως γοργόνες, τρίτωνες και στον Βαφομέτ των Ναϊτών, επιβεβαιώνει τον συμβολισμό της στάθμης, εκφράζοντας οπτικώς την ηθική κατωτερότητα του κόσμου που από τη σκοπιά του κάθετου «ύφους», φαίνεται κάτω. Στις Πράξεις των Αποστόλων αναφέρεται πως ο Παύλος έχασε τα λέπια των ματιών του όταν τον κάλεσε η φωνή του θεού.

Βασική βιβλιογραφία

---

Οι Ιχθύες ως σεξουαλικό σύμβολο

Ο Lawrence (1991), αναφέρει πως στην παγκόσμια μυθολογία, το ψάρι ως σύμβολο συσχετίζεται με τη σεξουαλικότητα και το ασυνείδητο. Στη μυθολογία το ψάρι έχει μακρά ιστορία που τεκμαίρεται από πολλά δεδομένα. Οι παλαιολιθικές φιγούρες του ψαριού συνδέονται με τη σεξουαλικότητα και το θάνατο, ενώ σε πολλούς αρχαίους πολιτισμούς το ψάρι έχει συνδεθεί με την εγκυμοσύνη παρθένων. Επίσης, σύγχρονοι πολυθειστές επισημαίνουν, πως το ψάρι δεν είναι ένα χριστιανικό κύριο σύμβολο, αλλά προήλθε από μια σεξουαλική αναπαράσταση. Πράγματι, το σύμβολο των ψαριών έχει χρησιμοποιηθεί για χιλιετίες παγκοσμίως ως θρησκευτικό σύμβολο που συνδέεται, όμως, με την ειδωλολατρική μεγάλη Θεά. Άλλωστε, για πολλούς το σχήμα του ¶αποτελεί το περίγραμμα του γεννητικού της οργάνου¶. Το σύμβολο των ψαριών σχεδιάζεται συχνά με την επικάλυψη δύο λεπτών ημισεληνοειδών φεγγαριών, που δηλώνουν τον κύκλο μιας γυναίκας.Αξιοσημείωτο, επίσης, είναι ότι σε παλαιότερους πολιτισμούς υπήρχε η υποχρέωση οι ψαράδες να απέχουν από τη σεξουαλική επαφή πριν το ψάρεμα – συνήθεια που ωρίμασε και υπερίσχυσε και σε πολλές άλλες κουλτούρες. Οι Moyle & Moyle (1991), έγραψαν πως, στη μοντέρνα τέχνη συχνά ο συμβολισμός των ψαριών φαίνεται να είναι σεξουαλικός αλλά αυτό μπορεί να αφορά την καθαυτή δημιουργική διαδικασία, η οποία είναι κατά βάση μη αισθητή, υποσυνείδητη και συχνά ανεξέλεγκτη. Τα ψάρια ήταν ένα από τα σύμβολα που χρησιμοποιήθηκαν συχνά από τον Max Beckmann (1884-1950), και συνήθως εμφανίζονται στους πίνακές του, να τα κρατάει σφικτά ένα άτομο. Το συμβολικό νόημά τους, σύμφωνα με τους Moyle & Moyle (1991), ήταν συχνά κραυγαλέα σεξουαλικό και φαίνεται να αντιπροσωπεύει την παγίδα της ανθρώπινης σεξουαλικότητας, η οποία μπορεί να σύρει τους συμμετέχοντες στην σκοτεινή άβυσσο της αμοιβαίας φυλάκισης. H συσχέτιση του ψαριού με το ανδρικό σεξουαλικό όργανο είναι εμφανής και σε πίνακες του Νίκου Εγγονόπουλου (1907 – 1985), στους οποίους μπορεί να παρατηρήσει κάποιος μια ομοιότητα με αυτούς του Beckmann, ως προς την παρουσία ενός ψαριού στο θεματικό περιεχόμενο. Στους πίνακες του Εγγονόπουλου αντλούνται στοιχεία από την ελληνική μυθολογία, την ελληνική επανάσταση του ΄21 και το Βυζάντιο, ενώ τα ψάρια δείχνουν καθαρά, φιλικά, δεν δημιουργούν φόβο, παρά έκπληξη για την ύπαρξή τους στον πίνακα. Ο René Magritte (1893-1967), δημιούργησε ενοχλητικούς και παραισθητικούς πίνακες με φανερές αναφορές στη σεξουαλικότητα του ψαριού. Οι περισσότεροι πίνακες ψαριών του Magritte έχουν μια ερωτική ποιότητα, αλλά υπονοούν ότι το σεξ και η αγάπη είναι παραλυτικές δυνάμεις. Ο Devereux (1991), αναφέρει για ένα μεγάλο χάλκινο ανάγλυφο που κάλυπτε το πρόσθιο μέρος ενός ετρουσκικού άρματος, και στο μέσο του υπήρχε μια απαίσια γυ­μνή Γοργόνα συσπειρωμένη στο έδαφος. Τα γόνατά της είναι αναδιπλωμένα και οι μηροί της ανοιγμένοι έτσι ώστε να εκτίθε­ται το αιδοίο της. Το τεράστιο στόμα της είναι οπλισμένο με μεγάλα αιχμηρά δόντια. Η πελώρια γλώσσα της που κρέμεται από το στόμα αγγίζει το σαγόνι της. Ξέρουμε, ότι στην Ελλάδα — όχι όμως στη Ρώμη — το αιδοίο ήταν κακός οιωνός. Η επίδειξή του αντιστοιχούσε με το να βγάζει κανείς τη γλώσσα, χειρονομία αποτρεπτική και συγχρόνως, όπως στις μέρες μας, προκλητική. Το ετρουσκικό ανάγλυφο, για το οποίο μιλήσαμε, έρχεται να ενισχύσει τη σχέση ανάμεσα στη φωνή και στον «θηλυκό» φαλλό. Η Γοργόνα επιδεικνύει το χαίνον αιδοίο της — και η τε­ράστια γλώσσα της κρέμεται από ένα στόμα με αραιά αιχμηρά δόντια. Επομένως, η επίδειξη της γλώσσας ήταν για τους Έλληνες μια αποτρεπτική χειρονομία, ίσως γιατί η γλώσσα που βγαίνει από το στόμα θυμίζει το πέος, η επίδειξη του οποίου είναι άμυνα από το κακό μάτι και μερικές φορές και από άλλους κινδύνους. Όσο για τους θεόρατους κυνόδοντες, θυμίζουν την απειλή της κατασπάραξης — ίσως από ένα οδον­τωτό αιδοίο.

Σε ορισμένες γιαπωνέζικες στάμπες, προορισμένες για την τέρψη ενός όχι πολύ διαφορετικού αστικού κοινού. Υπάρχουν πολλά νετσούκε (ξύλινες μπαρέτες που συγκρατούσαν τα διάφορα μέρη της παραδοσιακής γιαπωνέζικης φορεσιάς), όπου απεικονίζεται ένα χταπόδι να κάνει έρωτα με μια γυναίκα-ψαρά. Στον πίνακα του Χοκουσάι, με τίτλο «Το όνειρο της γυναίκας του ψαρά», που δημιουργήθηκε κοντά στο 1820, το ενδιαφέρον δεν περιορίζεται στο σατυρικό στοιχείο, καθώς πρόκειται, για μια από τις σπάνιες προσπάθειες (τόσο στην ασιατική όσο και στην ευρωπαϊκή τέχνη) να αποδοθεί συμβολικά η σεξουαλική ηδονή όπως τη βιώνει η γυναίκα. Θα ήταν αφελές, να ερμηνεύσουμε αυτές τις «επαφές» σαν καθαρή κτηνοβασία. Πρόκειται για συμβολικές συνδέσεις, που δεν έχουν άμεση σχέση με την «πραγματικότητα».

Περισσότερο και από την υδατική προέλευση και από το σεληνιακό συμβολισμό των στρειδιών και των θαλασσινών κοχυλιών, στη μεγάλη διάδοση της δοξασίας για τις μαγικές τους ιδιότητες, έχει πιθανότατα συμβάλλει η ομοιότητά τους με το αιδοίο. Η παρομοίωση αυτή έχει σε μερικές περιπτώσεις αποτυπωθεί και στις ονομασίες ορισμένων δίθυρων μαλακίων, όπως στο παλιό δανικό όνομα του στρειδιού Kudefisk (Kude=αιδοίο). Η εξομοίωση κοχυλιού και γυναικείου γεννητικού οργάνου διαπιστώθηκε και στην Ιαπωνία, και χωρίς αμφιβολία γνώριζαν κι οι Έλληνες την παρομοίωση του θαλασσινού κοχυλιού με το γυναικείο γεννητικό όργανο. Στην αρχαία Ελλάδα μια από τις θεές ήταν και η Αφροδίτη που λατρευόταν ως θεά του έρωτα. Η Αφροδίτη, λατρευόταν από τους οπαδούς της την Παρασκευή, που ήταν η ιερή της ημέρα. Την ημέρα αυτή έτρωγαν ψάρια και συμμετείχαν σε όργια. Από το όνομά της, προέρχεται η αγγλική λέξη «salacious» που σημαίνει λάγνος ή άσεμνος. ¶Επίσης από το όνομά της προέρχεται το όνομα του τέταρτου μήνα του χρόνου, του Απριλίου. ¶¶Στην αρχαία Ρώμη, δε, η ημέρα Παρασκευή λέγεται «dies veneris» ή «ημέρα της Αφροδίτης», που ήταν άλλωστε και η ειδωλολατρική θεά του έρωτα. Στη Σκανδιναβία, η μεγάλη Θεά ονομαζόταν Freya και ¶τα ψάρια τρώγονταν προς τιμή της. Στη Μέση Ανατολή, η μεγάλη Θεά Ephesus απεικονιζόταν ως γυναίκα με ένα φυλακτό ψαριών πάνω από τα γεννητικά της όργανα.Η Γέννηση της Αφροδίτης (Ιταλικά: La nascita di Venere) του Σάντρο Μποτιτσέλι, π φιλοτεχνήθηκε περίπου το 1485–1486. Αποτελεί μια από τις αρτιότερες αισθητικά δημιουργίες του Φλωρεντίνου καλλιτέχνη. Η έμπνευση για τον πίνακα δίνεται από μια μυθολογική αφήγηση του Οβιδίου και συνιστά μια νεοπλατωνική αλληγορία βασισμένη στην αντίληψη του έρωτα ως γενεσιουργό δύναμη. Η σχετική με τη γέννηση της Αφροδίτης διήγηση περιέχεται στον Ησίοδο. Σύμφωνα με τον αρχαίο μύθο, όταν ο Κρόνος πήρε τη βασιλεία από τον πατέρα του, τον Ουρανό, έκοψε τα γεννητικά του όργανα και τα πέταξε στη θάλασσα. Από τους αφρούς της θάλασσας, αναδύθηκε ωραία και ντροπαλή η Αφροδίτη, η οποία πρώτα κολυμπώντας πήγε στα Κύθηρα και μετά στην Κύπρο. Στον πίνακα λοιπόν, η Θεά Αφροδίτη αναδύεται από το νερό μέσα σε ένα όστρακο που φυσούν ο Ζέφυρος και η Αύρα προς την ακτή της Κύπρου ή των Κυθήρων. Επίσης, στην αρχαία Ελλάδα, εκτός από τα πολυάριθμα είδη ψαριών, προσφιλή εδέσματα αποτελούσαν τα μαλάκια και τα οστρακοειδή, μια και θεωρούνταν αφροδισιακές τροφές. Πολύποδες (χταπόδια), σηπίαι (σουπιές), τευθίδαι (καλαμάρια), κάραβοι (καραβίδες), καρίδαι (γαρίδες), καρκίνοι (καβούρια), αστακοί, εχίνοι (αχινοί), κτένοι (χτένια), μύαι (μύδια), λεπάδαι (πεταλίδες), όστρεα (στρείδια), πίνναι (πίννες) και σωλήναι (σωλήνες), αποτελούσαν τα πιο συνηθισμένα από αυτά. Εξαιτίας, δε, της ομοιότητάς τους με το αιδοίο, τα θαλασσινά κοχύλια και πολλά άλλα είδη οστράκων, πίστευαν ότι προστάτευαν από κάθε μαγεία. Τα περιδέραια από όστρακα, τα βραχιόλια, τα φυλαχτά τα στολισμένα με κοχύλια ή και μόνο η απλή εικόνα τους, θεωρούνταν ότι προστατεύουν τις γυναίκες, τα παιδιά και τα ζώα από τη μαγγανεία, την αρρώστια, τη στειρότητα κ.α. Ο ίδιος συμβολισμός – της εξομοίωσης με την πηγή της παγκόσμιας ζωής – συντηρεί την πολύμορφη αποτελεσματικότητα του κοχυλιού, είτε πρόκειται για τη διατήρηση των κανόνων της κοσμικής και της κοινωνικής ζωής, είτε για την προώθηση της ευημερίας και της γονιμότητας, είτε για την εξασφάλιση εύκολου τοκετού ή την πνευματική «αναγέννηση» του μυημένου κατά την τελετουργία της μύησης. Παντού τα θαλασσινά κοχύλια, τα στρείδια και τα μαργαριτάρια εμφανίζονται σαν εμβλήματα του έρωτα και του γάμου, μια που θεωρούνταν ότι ευνοούν τη γονιμοποίηση και τη γέννηση και επίσης επηρεάζουν ευνοϊκά και τη σοδειά. Η δύναμη που εμφαίνεται σε ένα σύμβολο γονιμότητας, εκδηλώνεται σε όλα τα κοσμικά επίπεδα. Το άγαλμα του Καμαντέβα είναι στολισμένο με όστρακα. Στην Ινδία, σαλπίζοντας με ένα τεράστιο θαλασσινό κοχύλι, ανήγγελλαν την τελετουργία του γάμου.

Βασική βιβλιογραφία

---

---

…Θέλω να τελειώσω αυτόν τον πρόλογο με μιαν ευχή: μακάρι οι Έλληνες να γράφουν και να διαβάζουν τέτοια βιβλία. Νομίζω ότι έχουμε κορεστεί πια από τις δοτές αλήθειες και τις μαγικές συνταγές των διαφόρων –ισμών. Καιρός είναι να γυρίσουμε στην πανάρχαια ανθρώπινη φύση μας….

Παναγιώτης Οικονομίδης-Ομότιμος καθηγητής  του ΑΠΘ

---

Γνωρίζοντας από πρώτο χέρι ότι η προσπάθεια των συγγραφέων ήταν πραγματικά κοπιώδης σε όλα τα στάδια της συλλογής του υλικού και της συγγραφής, μπορώ να αποφανθώ με βεβαιότητα ότι το εν λόγω βιβλίο αποτελεί μια πρωτότυπη κατάθεση ψυχής στα νεοελληνικά γράμματα αλλά και στη διεθνή βιβλιογραφία. 

Δρ. Κώστας Περδικάρης, Ιχθυολόγος, Δεκέμβριος 2010

---